සන්ධි
පාලි ව්‍යාකරණයෙහි සන්ධි විධි පහක් ඇත. ඒවා නම්, 01. ස්වර සන්ධිය, 02. ව්‍යඤ්ජන සන්ධිය, 03. නිග්ගහීත සන්ධිය, 04, වොමිස්සක සන්ධිය, 05. පකති සන්ධිය යනුවෙනි. සන්ධියක් යනු අකුරු දෙකක් ළංව එකට ගැළපීමයි. මේවා පිළිබඳ මූලික අවබෝධයකින් තොරව භාෂාවක් ප්‍රගුණ කිරීම පහසු නොවේ. එයට හේතුව නම් සන්ධි පද නිතර නිතර හමු වීමයි. මෙය ඕනෑම භාෂාවකට පොදු වූවකි. සිංහල භාෂාවෙත්, සංස්කෘත භාෂාවෙත්, ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙත් මෙම ලක්ෂණය ඇත. මෙහි දී පාලියෙහි එන සන්ධි පිළිබඳ හැඳින්වීමක් කරණු ලැබේ. සිංහල භාෂාවේ ව්‍යාකරණ හැදෑරීම සඳහා භාවිත කරණුයේ සිදත් සඟරාව නමැති ග්‍රන්ථයයි. එසේම සංස්කෘත භාෂාවේ ව්‍යාකරණ විධි හැදෑරීම සඳහා බහුලවශයෙන් සාරස්වතය නම් ග්‍රන්ථය භාවිත කරති. පාලි ව්‍යාකරණය හැදීරීම සඳහා මහා සද්දනීති - කච්චායන - මොග්ගල්ලායන - රූපසිද්ධි - පද සාධන - බාලාවතාර වැනි ව්‍යාකරණ ග්‍රන්ථ භාවිත කරති. මෙහි දී කච්චායන සම්ප්‍රදායෙන් පැවත එන බාලාවතාර නම් ග්‍රන්ථයේ දැක්වෙන අයුරින් සන්ධි විධි හඳුන්වනු ලැබේ. ඒ සඳහා උචිත වන ග්‍රන්ථයක් නම් පාලිභාෂාව හා රචනය නමැති ග්‍රන්ථයයි. එහි කර්තෘවරයා නම් පණ්ඩිත පැණිහෙල සිරි සම්බෝධි හිමියෝ ය.
පාලි භාෂාව හා රචනය නමැති පොතෙහි දැක්වෙන සන්ධි විධි.
"පූර්වාපර වර්ණයන් මනා සේ ගැලපීම සන්ධි නමි. සන්ධිය ශබ්ද ධර්මානුකූලව සිදුවන්නකි. එකට බැඳෙන සුලු ශබ්දයන්ගේ ගැලපීම නැති කල උච්චාරණය රළු වෙයි. අපහසු ද වෙයි. ශ්‍රැති සුඛය ද නොවේ. සන්ධි විධියෙන් උච්චාරණය පහසු වෙයි. මට සිලුටු වෙයි. ශ්‍රවණ සුඛය ද ඇති කරයි. පාළි භාෂාවෙහි වර්ණ සන්ධානයයෙහි (එක්කිරීමෙහි) උපයෝගී වන විධි අටෙකි."
01. ලෝප විධිය
|
ලොක+අග්ගො
|
ලොකග්ගො
|
මේ ලෝපාදි විධිවලට දැක්වූ එක් නිදසුනක වුව ද විධි කීපයක් විය හැකි බව දත යුතු ය. උදා:- මම+ඉදං (පූර්වස්වරලෝපයෙන්) මම්+ඉදං (ඉ හට ඒ ආදේශව) මම්+එදං = මමෙදං විය. මෙහි ලොප ආදේශ යන විධි දෙකක් ඇත.
පළමු කොට සන්ධිය
01. අභ්‍යන්තර සන්ධිය
02. බාහිර සන්ධිය කියා දෙපරිදි කළ හැක.
එකම පදයක (ප්‍රකෘතිය හා ප්‍රත්‍යය අතර හෝ ප්‍රකෘති මධ්‍යයෙහි හෝ) වන සන්ධිය අභ්‍යන්තර නමි. මෙය නිත්‍ය වේ. *
* "සන්හිතෙක පදෙ නිච්චා - නිච්චා ධාතූපසග්ගජා
නිච්චා සමාසෙ වාක්‍යෙතු - යදිච්ඡාය පවත්තිතෙ"
බුද්ධ+ඔ = බුද්ධො
බුද්ධ+ ස = බුද්ධස්ස
දිප්+යතෙ = දිප්පතෙ
පද දෙකක හෝ ප්‍රකෘති දෙකක හෝ අතර වන සන්ධිය බාහිර සන්ධි නමි. මෙය නිත්‍ය නොවේ.
ත්වං+අසි = ත්වමසි
බන්ධුස්ස+ඉව = බන්ධුස්සෙව
නීල+උප්පල = නීලුප්පල
සන්ධි පිළිබඳ ප්‍රධාන භේද සතරෙකි.
01. ස්වර සන්ධිය
02. ව්‍යඤ්ජන සන්ධිය
03. නිග්ගහීත සන්ධිය
04. වොමිස්සක සන්ධිය
01. ස්වර සන්ධිය
ස්වරයා කෙරෙන් හෝ ස්වරයා පරකල්හි හෝ ලොපාදි විධි සුදුසු පරිදි පැමිණ සිදු වන්නේ ස්වර සන්ධි නමි.
01. ඇතැම් තන්හි පූර්ව ස්වරය ලොප් වේ. (සරෙ සරා ලොප)
ලොක+අග්ගො
|
= ලොකග්ගො
|
02. ඇතැම් තන්හි පරස්වරය ලොප් වේ. (වා පරො අසරූපා)
ඡායා+ඉව
|
= ඡායාව
|
03. ඇතැම් තන්හි අසවර්ණාදෙශය වේ. අසමාන ස්වරය ලොප් කළ විට පරවූ ඉවර්ණය ඒ බවට ද උවර්ණය ඔ බවට ද පැමිණෙ. (ක්වචාසවණ්ණං ලුත්තෙ)
බන්ධුස්ස+ඉව
|
= බන්ධුස්සෙව
|
04. ඇතැම් තන්හි ස්වරයා පරකල්හි පදාන්ත එ හට ය් ආදේශ වේ. ( යමෙදන්තස්සාදෙසෙ)
තෙ+අහං
|
= ත්‍යාහං
|
05. අසමාන ස්වරයා පරකල්හි ඇතැම් තැන ඉවර්ණයට ය් ආදේශ වේ. (ඉවණ්ණො යං නවා)
පටිසන්ථාරවුත්ත+අස්ස
|
= පටිසන්ථාරවුත්‍යස්ස
|
06. ඇතැම් විට ස්වරයා පරකල්හි උ හට ද ඔ හට ද ව් වේ. (වමොදුදන්තානං)
අනු+එති
|
= අන්වෙති
|
07. ස්වරයා පරකල්හි ඇතැම් විට ය්, ව්, ම්, ද්, න්, ත්, ර්, ළ් යන අකුරු ආගම වේ. (යවමදනතරළාචාගමා)
න+ඉදං
|
= නයිදං
|
08. ඇතැම් විට පූර්ව ස්වරය ලොප් කළ විට පරස්වරය දීර්ඝ වේ. (දීඝං)
තත්‍ර+අයං
|
= තත්‍රායං
|
09. ඇතැම් විට පරස්වරය ලොප් කළ විට පූර්වස්වරය දීර්ඝ වේ. (පුබ්බො ච)
දෙව+ඉති
|
= දෙවාති
|
02. ව්‍යඤ්ජන සන්ධිය
ව්‍යඤ්ජනයන් ගේ හෝ ව්‍යඤ්ජන පර නිමිත්තෙන් හෝ ලොපාදී විධි නිසා ගැලපෙන සන්ධිය ව්‍යඤ්ජන සන්ධි නමි.
01. ව්‍යඤ්ජනය පරකල්හි සමහර තන්හි ස්වර ලොප් වේ. ලොප් වූ තැන අකාරාගමය ද වේ. (මෙය එත-ත ශබ්ද පිළිබඳව ය.) (ලොපඤ්චතත්‍රාකාරො)
සො+මුනි
|
= සමුනි
|
02 ස්වරයා කෙරන් පර වූ වර්ගාක්ෂරයන්ගේ මහා ප්‍රාණ (දෙවන සිව්වැනි) අක්ෂරයන්ට ඒ වර්ගයන්ගේම අල්ප ප්‍රාණ (පළමුවන-තෙවන) අක්ෂර ද්විත්ව වේ. මේ අසරූප ද්විත්වයයි. (වග්ගෙ ඝොසාඝොසානං තතිය පඨමා)
රූප+ඛන්ධො
|
= රූපක්ඛන්ධො
|
03. ස්වරයා කෙරෙන් පර ව්‍යඤ්ජනයට ඇතැම් විට ද්විත්වය වේ. (පරද්වෙභාවො ඨානෙ) මේ සරූප ද්විත්වයයි.
අ+පමාදො
|
= අප්පමාදො
|
04. ද්විත්වයෙන් පසු දීර්ඝ ස්වරය හ්‍රස්ව වේ.
ආ+ඛාතං
|
= අක්ඛාතං
|
පාළියෙහි මේ ද්විත්වය පිළිබඳව විශේෂයෙන් සිහි කළ යුතු උපදේශයක් ඇත. එකක් දෙකක් වීමයි ද්විත්වය කියන්නේ. දෙකක් වීමට ඒ ඒ දෙකක් වෙනුවට සිටියක් විය යුතු ය. මේ දැක්වූ උදාහරණයන්හි "ඛ" යන්න ගැන සලකනු. ඛ්‍ය, ස්ක, ක්ෂ, යන දෛවීභාෂීය අකුරු දෙකක් වෙනුවටයි පාළියෙහි දී "ඛ" රූපයෙන් සිටියේ. ඉදින් එසේ නොවේ නම් එයට මුලින් සිටි අකුර හෝ දෙකක් වෙනුවට සිටිය යුතු වේ. නිද්ධන, නිප්ඵල යනාදියෙන් එය පැහැදිලි වේ. නිර්, නිෂ් යනුයි පාළියේ "නි" වූයේ. ඡන්දානුරක්ෂණයෙහි වන ද්විත්වය පිලිබඳව මේ උපදේශය බල නොපවත්වයි. "ගච්ඡන්ති සුග්ගතිං" යනාදිය මෙනි.
03. නිග්ගහීත සන්ධිය
නිග්ගහීතය පිළිබඳව ලොපාදේශාදි විධි පැමිණීමෙන් සිදුවන සන්ධිය නිග්ගහීත සන්ධි නමි. නිග්ගහීතය ද ව්‍යඤ්ජනයෙකි. එබැවින් ව්‍යඤ්ජන සන්ධියට ම මෙය ඇතුළත් නො කොට වෙනම දැක්වූයේ නිග්ගහීතය පිළිබඳ සන්ධි සංඛ්‍යාව අධික නිසා හා නිග්ගහීතය විශේෂ ව්‍යඤ්ජනයක් ද වන හෙයිනි. ඒ විශේෂය නම් නිග්ගහීතය ස්වරයන් ඇසුර කරන්නේ පූර්වාශ්‍රිත භාවයෙනි.
01. වර්ග ව්‍යඤ්ජන පර ක්ලි එයට මුලින් සිටි නිග්ගහීතයට ඒ ඒ වර්ගයේ අන්තාක්ෂරය ආදේශ (තද් වර්ගාන්තාදේශය) වේ. (වග්ගන්තං වා වග්ගෙ) මේ විකල්පයෙන් වේ.
තණ්හං+කරො
|
= තණ්හඞ්කරො
|
02. ඒ කාරය හෝ හ කාරය හෝ පරකල්හි බින්දුවට ඤ් ආදේශ වේ. (එහෙඤ්ඤං) ද්විත්ව ද වේ.
තං+එව
|
= තඤ්ඤෙව
|
03. යකාරය පරකල්හි ඒ පර ය් කාරයත් සමග නිග්ගහීතයට ඤ් වේ. පසුව ඒ අදේශ වූ ඤ් කාරය ද්විත්ව වේ. (සයෙ ච)
සං+යොගො
|
= සඤ්ඤොගො
|
04. ස්වරයා පරකල්හි නිග්ගහීතයට ඇතැම්විට ද් ආදේශය ද, ඇතැම් විට ම් ආදේශය ද වේ. (මදාසරෙ)
තං+අනත්තා
|
= තදනන්තා
|
05. ස්වරයක් හෝ ව්‍යඤ්ජනයක් හෝ පර කල්හි නිග්ගහීත ලෝපය ද වේ. (ක්වචිලොපං, බ්‍යඤ්ජනෙච)
තාසං+අහං
|
= තාසාහං
|
06. සමහර තන්හි ස්වරයක් හෝ ව්‍යඤ්ජනයක් හෝ පරකල්හි නිග්ගහීතයක් ආගම වේ. ( නිග්ගහීතං ච)
චක්ඛු+උදපාදි
|
= චක්ඛුං උදපාදි
|
07. ඇතැම් තන්හි නිග්ගහීතයෙන් පරවූ ස්වරය ලොප් වේ. ( පරො වා සරො)
චක්කං+ඉව
|
= චක්කංව
|
08. නිග්ගහීතයට පරරූපය ද වේ.
පුං+ලිඞ්ගං
|
= පුල්ලිඞ්ගං
|
*සෙසු ව්‍යඤ්ජනයට ද පරරූපය වේ.
කිත්+විධාන
|
= කිව්විධාන = කිබ්බිධාන
|
09. ව්‍යඤ්ජන පුර්ව රූප ද වේ.
දිප්+යතෙ
|
= දිප්පතෙ
|
04. වොමිස්සක සන්ධිය
ස්වර - ව්‍යඤ්ජන - නිග්ගහීත යන සන්ධිවලට අයත් ලොපාදි විධි එකකට වැඩි ගණනක් වීමෙන් ද සන්ධික්‍රම කීපයක් මිශ්‍ර වීමෙන් ද වන සන්ධි ව්‍යතිමිශ්‍ර සන්ධි නමින් හැඳින් වේ.
01. ස්වරයා පරකල්හි පූර්ව ඉකාරය ය් බවට පත්ව ඊට මුලින් ඇති ව්‍යඤ්ජනය ය් සමග නොයෙක් අතට වෙනස් වෙයි. (අනුපදිට්ඨානං වුත්තයොගතො)
1.1. ද්ය් = ජ්ජ වේ.
යදි+එවං
|
|
1.2. ඩ්ය් = ජ්ඣ වේ.
බොධි+අඞ්ගා
|
1.3. ත්ය් = ච්ච් වේ.
ඉති+එවං
|
02. අසමාන සංයෝගයේදී එක ස්වරූපත්වය වේ.
පරි+එසනා
|
|
03. වර්ණයන් ගේ විපර්යාසය වේ.
බහු+ආබාධො
|
|
04. වර්ණයන් ගේ බහුත්වය ද වේ.
ස+රති
|
|
05. නිග්ගහීතයා කෙරෙන් පර ස්වරයන්ට අන්‍යස්වර ද වේ.
තං+ඉමිනා
|
|
06. ස්වරයා හෝ ව්‍යඤ්ජනයා හෝ පරකල්හි බින්දුවට කිසි තැනක ම් වේ.
මං+අභාසි
|
= මම් අභාසි
|
07. වාක්‍ය සුඛුච්චාරණය පිණිස හා ඡන්දස්හුගේ නොපිරිහීම පිණිස ද වර්ණලොපය ද වේ. ඡන්දස නම් අක්ෂර නියමයයි.
අභිඤ්ඤාය+සඤ්ඤිකත්වා
|
= අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා
|
08. වෘත්තය නො බිඳීම පිණිස විකාරය ද වේ. වෘත්තය නම් ගුරු ලඝු නියමය යි.
අකරම්භසෙතෙ කිච්චං
|
= අකරම්භසතෙ කිච්චං
|
